پایگاه خبری و تحلیلی سپیدار آنلاین

وقف در فرهنگ اسلامی نه‌تنها یک عمل عبادی و خیرخواهانه است، بلکه نهادی اجتماعی ـ اقتصادی با سابقه‌ای دیرینه به شمار می‌آید.
محمد جعفری/ از نخستین روزهای شکل‌گیری تمدن اسلامی تا امروز، وقف به‌عنوان ابزاری برای توزیع عادلانه ثروت، کاهش فاصله طبقاتی و تقویت همبستگی اجتماعی نقش‌آفرینی کرده است. در حقیقت، وقف را می‌توان یکی از کارآمدترین شیوه‌های پیوند دین، اخلاق و اقتصاد دانست؛ شیوه‌ای که هم به رشد معنوی جامعه یاری می‌رساند و هم توسعه مادی و رفاه عمومی را تضمین می‌کند.نهاد وقف بر پایه دو اصل مهم استوار است: نخست نیت خیر واقف برای خدمت به مردم و دوم تداوم منفعت موقوفه در طول زمان. همین ویژگی سبب شده تا آثار وقف فراتر از یک اقدام فردی و مقطعی باشد و به‌صورت پایدار و ماندگار در خدمت جامعه قرار گیرد. در طول تاریخ، بسیاری از مدارس، کتابخانه‌ها، کاروانسراها، مساجد، بیمارستان‌ها و حتی زیرساخت‌های اقتصادی به برکت وقف شکل گرفته‌اند. این سرمایه اجتماعی نه‌تنها چرخ توسعه فرهنگی و علمی را به حرکت درآورده، بلکه در تامین عدالت اجتماعی نیز نقشی جدی ایفا کرده است.از منظر اقتصادی، وقف را می‌توان نوعی اقتصاد مردمی و مشارکتی دانست. برخلاف سازوکارهای رسمی و دولتی، وقف با اتکا بر اراده و دارایی افراد شکل می‌گیرد و در اختیار عموم جامعه قرار می‌گیرد. این ویژگی موجب شده است که وقف در بزنگاه‌های تاریخی، به‌ویژه در دوره‌های کمبود منابع مالی یا ضعف دولت‌ها، به‌عنوان پشتوانه‌ای مطمئن برای مردم عمل کند. به بیان دیگر، وقف پلی میان سرمایه فردی و منافع عمومی است؛ پلی که توانسته هم انگیزه‌های معنوی انسان را برآورده سازد و هم نیازهای مادی جامعه را پاسخ دهد.در عصر کنونی که جوامع با چالش‌هایی چون بیکاری، فقر، نابرابری و آسیب‌های اجتماعی مواجه‌اند، بازنگری در ظرفیت‌های وقف می‌تواند راهگشا باشد. وقف می‌تواند سرمایه‌های خرد و کلان مردمی را به سمت تولید، کارآفرینی و خدمات عمومی هدایت کند. به‌عنوان نمونه، ایجاد موقوفات در حوزه سلامت می‌تواند بار نظام بهداشت و درمان کشور را کاهش دهد؛ وقف در حوزه آموزش و پژوهش زمینه‌ساز ارتقای علمی کشور شود؛ و وقف در عرصه اشتغال‌زایی می‌تواند فرصت‌های کاری جدید برای جوانان فراهم آورد. این‌ها همه نشان می‌دهد که وقف، اگر با مدیریت صحیح و نگاه علمی همراه باشد، قادر است بخشی از بار اقتصاد ملی را بر دوش کشد و در عین حال پیوندهای اجتماعی را نیز تقویت نماید.یکی از مهم‌ترین مزایای وقف، مردمی بودن آن است. برخلاف بسیاری از سیاست‌های اقتصادی که از بالا به پایین اعمال می‌شوند، وقف ریشه در بطن جامعه دارد. هر فرد با هر میزان دارایی می‌تواند واقف باشد و از این طریق در آبادانی جامعه سهیم شود. این مشارکت گسترده، روحیه مسئولیت‌پذیری اجتماعی را در میان مردم تقویت می‌کند و سرمایه اجتماعی را افزایش می‌دهد. در واقع، وقف علاوه بر آثار اقتصادی، بُعد فرهنگی و اخلاقی پررنگی نیز دارد و جامعه را به سمت همدلی و تعاون سوق می‌دهد.البته بهره‌گیری مؤثر از ظرفیت‌های وقف نیازمند مدیریت کارآمد و شفافیت است. در برخی موارد، نبود نظام مدیریتی منسجم یا ضعف نظارت سبب شده تا موقوفات از کارکرد اصلی خود فاصله بگیرند. بنابراین ضروری است که متولیان وقف، با به‌کارگیری ابزارهای نوین مدیریتی و بهره‌مندی از فناوری‌های روز، موقوفات را به‌گونه‌ای اداره کنند که هم اصل سرمایه حفظ شود و هم منافع آن به بهترین شکل به جامعه بازگردد. تدوین طرح‌های اقتصادی نوآورانه برای موقوفات، ورود به عرصه‌های جدید سرمایه‌گذاری و پاسخگویی شفاف به مردم می‌تواند اعتماد عمومی را به این نهاد مهم تقویت کند.در پایان باید تأکید کرد که وقف تنها یک میراث تاریخی یا سنت قدیمی نیست، بلکه سرمایه‌ای زنده و پویا برای امروز و فردای جامعه ماست. احیای سنت وقف و گسترش آن در حوزه‌های متنوع، نه‌تنها موجب کاهش مشکلات اقتصادی و اجتماعی خواهد شد، بلکه به ارتقای فرهنگ تعاون، همیاری و معنویت در جامعه نیز کمک می‌کند. در شرایطی که اقتصاد کشور بیش از هر زمان دیگر نیازمند مشارکت مردمی است، وقف می‌تواند به‌عنوان یکی از ستون‌های اقتصاد مردمی نقش‌آفرینی کند و با پیوند دادن ایمان و عمل صالح، الگوی جدیدی از توسعه انسانی و پایدار را به نمایش بگذارد.